Constant Permeke in Bozar - II

Het eerste werk waarmee je op deze Permeke Retrospectieve geconfronteerd wordt, is de 'Grote Marine' uit 1935: hij schilderde het voor het Maritiem Paviljoen van de wereldtentoonstelling van 1935 in Brussel. Het is meteen een indrukwekkend en monumentaal doek: het meet bijna 1.98 bij 4,25 meter. Zeer dreigend ziet de wolkenhemel eruit, de zee is even donker. Maar toch schijnt er licht aan de horizon, en witte schuimkoppen hier en daar maken het geheel geheel iets beter verteerbaar. Toch beheerst een onmiskenbare zwaarmoedigheid deze 'Grote marine'. Het bevestigde mijn onvoldragen oordeel over Permeke: te donker en te zwaar.  Tezelfdertijd: niet alles is zwarte duisternis. In feite schildert hij zijn gevoel: een van zijn uitspraken, die bij de eerste afdeling van de tentoonstelling te zien is, luidt: 'Ik schilder niet wat ik zie, maar wat ik meen gezien te hebben.'

Grote Marine, 1935

Maar zo duister ziet Permeke de wereld niet altijd: in zijn 'Heldere marine' zitten heel wat licht en kleur, en je kunt er zijn temperament zelfs uit afleiden: de penseelstreken lijken mij erg spontaan, en de verf is op plaatsen zeer dik aangebracht. Je leest er zo de hevigheid en de kracht van af waarmee dit werk gemaakt is: een echt gedreven kunstenaar heeft dit geschilderd.
 

Heldere marine, 1928

Die marines zijn best groots en indrukwekkend, maar de zee was lang niet het enige onderwerp dat Permeke boeide. Toen hij nog in Oostende woonde, trok hij vaak op met de vissers: je kunt daarover lezen dat hij met hen op zee ging, en zich aan de wal met hen ontspande: op café zat, versta ik daaronder. Uit die tijd komt een van de bekendste en meest gewaardeerde schilderijen, de 'Vissersvrouw'. Bruin is de overwegende kleur; de vrouw heeft een mand bij zich: misschien heeft ze net vis gekocht of is ze er gaan verkopen. Het vissersbedrijf is in ieder geval op de achtergrond duidelijk aanwezig. De vrouw heeft haar gezicht afgewend: heel vrolijk ziet ze er niet uit, en glimlachen doet ze helemaal niet. Vooral dat valt op op deze retrospectieve: Permekes figuren lachen niet, ze schijnen de omstandigheden te ondergaan, op een gelaten manier, verzet is nergens te bespeuren. Zelfs de vier mannen op 'Kermis' (jaren '20) zijn allesbehalve voorbeelden van gezelligheid en plezier: het leven in die tijd en die milieus gaf er dan ook weinig reden toe.

Vissersvrouw, 1920

Kermis

Vanaf 1930 woont Permeke in Jabbeke, waar hij een grote woning op laat trekken, die nu overigens het 'Permeke Museum' is geworden. De vissers ruimen plaats voor de boeren, die in een even armoedige toestand woorden weergegeven. Soms doet hij dan duidelijk aan Jakob Smits denken, van wie hij het werk zeker gekend heeft. Smits schilderde natuurlijk veel zachter, maar het contrast tussen de witte achterwand en de donkerdere voorgrond was hem ook niet vreemd. Dit werk wordt beschouwd als een ultiem hoogtepunt uit Permeke oeuvre: dit onderwerp en deze manier van uitbeelding zie je vaker op zijn schilderijen. Het etende kind op de voorgrond is overigens een citaat uit de 'Boerenbruiloft' van Pieter Brueghel.

Het dagelijks brood, 1950

'De papeter' is van 1922: als je dat naast 'Het dagelijks Brood' ziet, stel je vast dat Permeke zichzelf trouw is gebleven, ofwel dat hij niet echt mee geëvolueerd is. Na Wereldoorlog II was er een ander soort van kunst aan de orde: het eigenzinnige expressionisme van Permeke had afgedaan, hij was niet langer in de mode. Veel van zijn tanende roem heeft hij niet mee mee moeten maken: hij stierf al op 4 januari 1952, vier jaar na zijn  vrouw.

De papeter, 1922

Maar je kunt wel zeggen, nu de omstandigheden weer anders zijn, het stof van extreme gebeurtenissen is gaan liggen en we vanaf grotere afstand terug kunnen kijken, dat deze 'Must-see Retrospective' een uitermate terechte rehabilitatie van de kunstenaar is. Ergo, voor de liefhebbers: bezoek aan de tentoonstelling  ten zeerste aan te raden.