zondag 30 november 2014

Berlinde de Bruyckere in het Smak: Kreupelhout - Cripplewood

'Sculptures & Drawings/200-2014' is de naam van de tentoonstelling van Berlinde de Bruyckere in het Smak in Gent. Het is de eerste solotentoonstelling van haar werk in eigen land sinds 2002. Zeer indringend is hij, wat mij betreft vooral door  de installatie 'Kreupelhout- Cripplewood' en het beeld 'Lost' van een dood paard.

'Kreupelhout - Cripplewood' was al te zien op de Biënnale van Venetië' in 2013 - dat was toen de eerste en enige keer - en is nu in het Smak uiterst getrouw volgens het installatieplan van toen opnieuw samengesteld.Het gaat om een bijna 17 meter lange boom die totaal ontworteld op de grond ligt, maar uit de massale stronk komen vele dorre, bladerloze takken tevoorschijn. Gewoon kreupelhout is naar mijn idee veel kleiner, en in het Engels is 'a cripple' een gehandicapte, iemand die niet goed kan lopen, maar wel een mens dus. Dit hout in het Smak ligt er dan ook gewoon kreupel bij: het is wel hout of een boom, maar je moet tegelijkertijd aan een mens denken.


Kreupelhout - Cripplewood': bijna 17 meter lang

Wat de installatie nog 'menselijker' maakt, is dat de takken vaak een verband dragen, wat bijvoorbeeld een verzorgde geamputeerde suggereert, dan weer lijken volle zakken 'vaderlandertjes' voor te stellen, elders lijken rode doeken aan het vergoten bloed te refereren. Zo ontkom ik niet aan het gevoelen dat hier een gevallen krijger ligt, een gesneuvelde soldaat. Misschien komt dat doordat de Eerste Wereldoorlog dit jaar in de media en in nogal wat tentoonstellingen zo prominent aanwezig is geweest: feit is dat de installatie dat beeld bij me wakker roept.


Alsof het om een geamputeerde arm gaat

Als je de dikke stronk bij zijn begin bekijkt, kun je daar een mensentorso in herkennen: het lijkt wel de torso van Christus aan zijn kruis, en dan kun je weer verder associëren.


Christustorso?

Dit beeld is in was gemaakt: het lijkt ondanks de installatie zo natuurlijk dat je de kunstenaar erachter niet ziet. Of toch wel: de kleur wijkt af, die is eerder groen.



Dit beeld heeft het nadrukkelijk over kwetsbaarheid, verval en dood: het confronteert je met de eindigheid van alle leven, op een zeer indringende manier, het kruipt onder je huid en blijft daar een hele tijd zitten. Het gebeurt niet vaak dat ik blij ben dat ik een tentoonstelling gezien heb, maar dat ik me tezelfdertijd weemoedig voel, dat het mij droef te moede is. Dit is er zo een: een bewijs dat hij mij diep geraakt heeft, dat de kunstenaar, Berlinde de Bruyckere, de weg naar mijn hart, en naar dat van vele mensen gevonden heeft. Dat is een uitzonderlijke verdienste.

J.M. Coetzee was curator van de Biënnale van Venetië in 2013. Van hem dit citaat:

'De boom van het Kreupelbos kan zich niet oprichten, groeit krom, in elkaar gedoken; uit zijn stam worden krukken gesneden voor wie anders alleen kan kruipen; een boom met takken vol knopen, knoestig en warrig.'

zondag 16 november 2014

Eugène van Mieghem: De Groote Oorlog III

Van Mieghem heeft het over uitgebreid over kommer en kwel van de kleine man, maar ook krijgsverrichtingen en de gevolgen daarvan legt hij vast: als je heel deze tentoonstelling goed bekeken hebt, merk je dat hij als het ware een chroniqueur en scherpe criticus van de Groote Oorlog is.

De Man die verantwoordelijk geacht wordt voor de inval in België, keizer Willem II, tekent hij voor zijn slagvelden waarop niets dan gesneuvelden te zien zijn, en op de achtergrond de rookwolken van artillerievuur en ontplofte bommen. Hijzelf kijkt met prielmende bandietenogen de toeschouwer aan: hij is duidelijk de schuld van alles.


Keizer Willem II voor zijn slagvelden

Nog zo'n weerzinwekkend beeld: de terechtstelling van Edith Cavell. Zij was een Engelse verpleegster die in Brussel werkte, maar ook een ontsnappingsroute had opgezet om soldaten via Nederland terug naar Engeland te brengen. Zij werd echter verraden en op 12 oktober 1915 geëxecuteerd. Men had nooit gedacht dat de Duitsers een vrouw zouden terechtstellen, dat veroorzaakte dan ook een storm van protest, de propaganda speelde erop in, massa's vrijwilligers meldden zich aan, en de bezetter werd voorzichtiger met het terechtstellen van vrouwen. Edith Cavell was 50 jaar oud toen ze doodgeschoten werd: na de oorlog werd zijn het prototype van de onversaagde heldin.


De terechtstelling van Edith Cavell


Edith Cavell

De gruwelijkheid van talloze in puin geschoten steden en dorpen beeldt van Mieghem uit in 'Ieper verwoest': een Belgische soldaat zit er op de voorgrond machteloos bij.


Ieper verwoest

Je zou zeggen: voor hetzelfde Ieper zit 'De gewonde soldaat' met zijn krukken bij zich, en twee mistroostige jongetjes die verder ook niets kunnen doen.


De gewonde soldaat

Na vier jaren is de oorlog voorbij: Van Mieghem schildert de vreugde van de wapenstilstand met een menigte die voor het stadhuis van Antwerpen samenkomt en meteen Belgische vlag zwaait. Je krijgt meteen ook weer een veel lichter doek: de schilder is zelf ook meer dan opgelucht!


Wapenstilstand

De bezetter wordt met een lang opgekropte woedende verbetenheid, bezems stokken en paraplu's de stad uitgejaagd. Eindelijk is het zover! Die tekening heet gewoon en eerder cynisch 'Heraus!'


Heraus!

Ik vond deze tentoonstelling 'Van Mieghem - De Groote Oorlog' ongelooflijk, schitterend, prachtig. Zoals die man dynamische tekeningen kon maken: laat 'Heraus' daar een sprekend voorbeeld van zijn. En zoals hij zijn tijd ook met treffende beelden weergegeven heeft: alleen de groten kunnen dat. Deze expo is echt een belevenis, en heeft mijn waardering voor Van Mieghem alleen nog maar doen stijgen. Gelukkig is hij - veel te laat - herontdekt!

zaterdag 15 november 2014

Eugène van Mieghem: De Groote Oorlog II

Op de drie eerste schilderijen na is de tentoonstelling in de grote KBC-zaal helemaal gewijd aan Van Mieghems werken over de oorlog: het zijn er heel wat, en ze zijn hoogst indrukwekkend. Dat die man zo lang vergeten is geweest, is gewoon onbegrijpelijk: wat een kunstenaar! Niet voor niets doet hij vele kenners en kunstcritici denken aan het werk van de grote Käthe Kollwitz, maar hij wordt ook in verband gebracht met  namen als Constantin Meunier, Eugène Laermans en zelfs Toulouse-Lautrec en Van Gogh.

In ieder geval, de Eerste Wereldoorlog was voor hem een onuitputtelijke bron van inspiratie. Daarbij legt hij vooral het lot vast van de kleine mensen, toont hij de ellende en ontberingen waaronder zij te lijden hadden. Vluchtelingen en hongerigen komen vaak aan bod.

'De vluchtelingen' is een magistraal werk dat de uittocht uit Antwerpen, richting Nederland laat zien: de mensen bepakt en bezakt, have en goed en moeder de vrouw op een handkar geladen, op Linkeroever strompelend om te ontsnappen aan het Duitse geweld. Die Linkeroever zie je vaak bij Van Mieghem: zo kan hij de toren van de kathedraal op de achtergrond zetten, en duidelijk aanduiden dat het over Antwerpen gaat, dat het zijn stad is die dat onvoorstelbaar ondenkbare overkomt.


De vluchtelingen, olieverf op papier op doek, 1914

In 'Vluchtelingen bij een molen' schildert hij grootouders, kinderen en kleinkinderen die halt houden om te rusten: de grootmoeder ziet er echt afgepeigerd uit, terwijl ze nog een kleindochter vasthoudt, grootvader bekommert zich om zijn jongste kleinzoon. Dagelijks en huiselijk leven is helemaal iets anders.


Vluchtelingen bij een molen

Net zoals Jakob Smits heeft Eugène van Mieghem een 'Verwoest dorp'. De indruk van totale verwoesting en desolaatheid is bij hem echter veel sterker en pregnanter: een kerk met een weggeschoten toren is wat er rest na de Duitse doortocht, zelfs de lucht is overwegend grijs.


Verwoest dorp

Ook in de stad is het miserie alom: graatmagere kinderen staan in de rij voor de soepbedeling: de armen hingen volledig af van liefdadigheid.


Wachtend op de soepbedeling

En of dat nu een zwart-wit tekening is, of een schilderij waar enige kleur in zit, die werken met die bedremmelde gezichtjes zijn allebei zeer sterk.


Wachtend op de soepbedeling

Dit waren de de simpele burgers en de weerlozen kinderen die de wrede gevolgen van de oorlog moesten ondergaan. Ook de soldaten en de strijders kregen Van Mieghems aandacht.

vrijdag 14 november 2014

Eugène van Mieghem: De Groote Oorlog I

In het KBC-gebouw in Antwerpen (gewoonlijk zeggen we 'in den Boerentoren') loopt op dit ogenblik en nog tot 27 november een schitterende tentoonstelling met zo'n 150 werken van Eugène van Mieghem over 'De Groote Oorlog'. Allemaal gaan ze daar niet over: je moet de zaal binnen door een gang, en aan weerszijden daarvan hangen tekeningen en schilderijen uit de periode voor de Eerste Wereldoorlog, toen kommer en kwel en Duitse gruwelijkheden nog ver weg waren.

Er is bijvoorbeeld een schilderij van zijn vrouw Augustine Pautre en hun zoontje Eugène aan de linker Scheldeoever: het ventje is nog zeer jong (geboren november 1902), zodat je kunt aannemen dat de scène uit juni 1903 of daaromtrent moet komen. Augustine lijkt in de lens van een fotograaf te kijken, op de achtergrond prijkt de toren van de kathedraal, en heel het werk is van een open lichtheid die ik  bij Van Mieghem nog niet vaak gezien had. Schitterend is het!


Moeder en kind, 1903

Zijn vrouw overlijdt echter al in 1904: daarop volgens voor hem 'stille jaren', maar in 1912 wordt hij toch al beschouwd als een van de talenten van de Belgische school. Van Mieghem heeft kennelijk de zin in het leven teruggevonden, wat blijkt uit 'Zondag in de haven': een arbeidersgezin op de wandel onder een stralende hemel alweer.


Zondag in de haven, 1912


Ook de stad zelf is zijn onderwerp: dat zie je in 'Leysstraat' uit 1913 en 'Café de nuit' uit hetzelfde jaar. Die Leysstraat doet zeer impressionistisch aan, het café laat de bourgeoisie in de late uurtjes zien.


Leysstraat, 1913

Dat 'Café de nuit' is een scherp contrast met het milieu waaruit Van Mieghem zelf kwam: hij is geboren in de Montevideostraat, aan de Rijnkaai, waar de schepen van de Red Star Line met vooral Oost-Europese verschoppelingen en 'verworpenen der aarde' naar Amerika vertrokken. Hij zet dan ook niet zonder reden een welgedane Antwerpse matrone te kijk die afscheid neemt van twee ijverige lonkende heertjes. De 'schilder van het volk' laat hier een heel andere kant van de maatschappij zien, en niet zonder bijbedoeling, zou ik denken.


Café de nuit, 1913

Maar vanaf dan begint de Groote Oorlog, en ook op deze tentoonstelling zie je niets anders meer dan beelden uit dat conflict.

zaterdag 1 november 2014

Jakob Smits: schilderijen over de Groote Oorlog

Een paar weken geleden, op de tentoonstelling 'Kunst in de Groote Oorlog', in de Fabiolazaal in Antwerpen, zag ik twee werken van Jakob Smits over die oorlog. Nu heeft die man me altijd wel geïnteresseerd, en niet alleen omdat hij van de streek is, al komt hij dan van Rotterdam. In Mol-Sluis loopt ook een dergelijke expo: 'De Groote Oorlog in beeld'. Die toont een veertigtal tekeningen van Ghisleen Verdickt en 'oorlogsimpressies van Jakob Smits'. Ik had een reeks schilderijen verwacht, maar dat viel nogal tegen: wat het thema betreft zijn er slechts vijf werken van de schilder uit Achterbos te zien; eigenlijk vier, want het vijfde is een reproductie, maar wel een zeer goede.

Smits heeft in de oorlog niet getekend of geschilderd: die activiteiten had hij stilgelegd. Wel zorgde hij voor de mensen van zijn dorp: hij was lid van het gemeentelijk voedselcomité (wat hij in 1917 opgaf wegens te weinig steun), maar ook van het provinciale. Hij maakte gebruik van zijn naam en faam en probeerde met brieven hoogwaardigheidsbekleders (tot en met kardinaal Mercier) te overtuigen financiële bijdragen te leveren om de noden van de lijdende bevolking te lenigen: sociaal engagement was hem niet vreemd.

Na de wapenstilstand neemt hij het penseel weer op, en verwerkt zo de oorlog. Veel schilderijen heeft hij er niet aan gewijd: ik denk dat het er niet meer dan twaalf zijn, en voor zover ik weet, heeft hij in 1919 het laatste geschilderd.

Over 'In de loopgraven' heb ik het al eens gehad: alleen kan ik wel zeggen dat het geen typische Smits is: het licht is compleet afwezig. In het museum vertelde iemand me dat dat vlak na de verschrikking gemaakt moet zijn.


In de loopgraven

Maar voor de rest zie je weinig militair geweld in Smits' schilderijen: dat kan ook moeilijk, want aan het front of de nabijheid daarvan heeft hij nooit gezeten. Hij toont hoe de oorlog in de Kempen op het dagelijkse leven ingreep. In 'De soldaten trekken voorbij' zie je twee vrouwen (moeder en grootmoeder?) en drie kinderen vanuit hun woonkamer naar voorbijtrekkende soldaten kijken: ze zijn bang en houden zich gedeisd, want het zijn ulanen, en de gruwelijke wreedheden van de Duitsers waren hier allicht ook bekend: Aarschot is niet zo ver van Mol, en de brand van de universiteitsbibliotheek zal ook hier voor schrik en afgrijzen gezorgd hebben. Smits heeft dit schilderij gemaakt 'post factum': natuurlijk wist hij hoe hij de emoties dienaangaande kon uitbeelden.


De soldaten trekken voorbij, 1918

Ook geen militair geweld in 'De blinden': jonge mannen, allicht soldaten die aan het front het licht in hun ogen verloren hebben, gaan in groep mogelijk naar een hulppost, waarbij ze geleid worden door kinderen. Smits toont de gevolgen van de oorlog, laat het beeld voor zich spreken.


De blinden

Een geslaagde reproductie van 'De vlag (verwoest dorp) toont een beeld van de afloop van de oorlog: de Belgische vlag wappert wel, maar veel vreugde is er verder niet te rapen, de onzin van een dergelijk conflict behoeft geen verder betoog.


De vlag (Verwoest dorp), 1919

Een desolaat beeld in 'De hemel weent over de puinen': twee eenzame kruisen is een leeg landschap met een kapot geschoten boom. Dit schilderij hangt overigens in de Fabiolazaal.


De hemel weent over de puinen, 1919

Met meer Belgische vlaggen, meer mensen en een soort van kleine kermis wordt in Mol de wapenstilstand gevierd: een uitbarsting van vreugde is nog iets anders.


De wapenstilstand, 1919

Ten slotte nog een donker schilderij dat 'Bemint elkander' heet. Op de achtergrond staat een dorp in brand: je ziet het vuur en dikke donkere rookwolken ten hemel stijgen. Op de voorgrond een kerkhof vol gesneuvelden en burgerslachtoffers. Daarboven een Christus aan het kruis: maar zijn boodschap heeft de mens kennelijk en helaas nog niet begrepen, met het gevolg dat op het schilderij te zien is.


Bemint elkander

Jakob Smits, die zich in de oorlog ingezet heeft om de nood van de mensen te verzachten - dat was voor hem veel belangrijker dat zijn eigen plastisch werk - schildert in niet zo veel doeken laconiek de gevolgen van 'De Groote Oorlog': hij maakt er geen sensationele werken van, maar laat de beelden voor zich spreken. Je moet geen genie zijn om zijn boodschap te begrijpen. Indrukwekkend zijn zijn schilderijen alleszins.