vrijdag 25 november 2016

'Boeddha & Mind' in het MAS - II - de schilderingen

Het belangrijkste deel van de tentoonstelling bestaat uit een reeks van 54 schilderingen (schilderijtjes eigenlijk) die zichtbaar maakt hoe een beoefenaar van de boeddhistische praktijk door meditatie een 'verlichte' of 'ontwaakte' kan worden. De beoefenaar was in dit geval waarschijnlijk een Mongoolse prins uit de achttiende eeuw. Nu speelt meditatie zich natuurlijk in het hoofd af, en zo'n proces uitbeelden is in feite onmogelijk: daardoor precies zijn de 54 schilderingen zo uniek. In feite zijn het stapstenen op weg naar een succesvolle meditatie. Ze visualiseren is iets dat überhaupt niet gedaan werd: een leraar moest dat de gevorderde leerling/monnik mondeling aanleren.

Dit 'leerboek' - je kunt het ook een beeldverhaal noemen - illustreert de zes delen van de meditatie: eerst zijn  er de voorbereidende oefeningen, deel 3 is 'zichzelf als godheid voorstellen', in deel 4 moet de monnik 'het leven van de Boeddha beschouwen': het zal duidelijk zijn dat de boeddhistische praktijk niet zomaar een simpele bezigheid is.


I, 3: Verering

De mediterende zit voor een tafeltje met rituele voorwerpen, waarmee hij de god Vajrasattva, de Boeddha en de leraar vereert: die drie zijn boven in het schilderij te zien, elk in een wolkenkrans.


III, 5: gezuiverd karma

Citaat uit de bezoekersgids: 'Het negatieve karma dat de verlichting belemmert, wordt gezuiverd door te mediteren over de boze god Trailokyavijaya.' Er komen nogal wat goden voor in het boeddhisme, dat toch niet als een godsdienst kan beschouwd worden: die goden zijn  min of meer voorstellingen of verbeeldingen van menselijke karakteristieken. Ze brengen ook geen heil voor of rampspoed over de mensenwereld, zoals bijvoorbeeld de goden uit de Griekse mythologie. Tenminste, zo meen ik na enige lectuur dit aspect van het boeddhisme te mogen verstaan.



III, 6: Demonen

Wat de bezoekersgids me hier leert: 'De witte maanschijf op de blauwe lotus staat symbool voor de beschouwing van de ultieme werkelijkheid. Hieruit verschijnt de boze godheid Vajrapani, die alle demonen en storende elementen naar de buitenrand van de mandala stuurt.' Zonder de teksten uit de gids weet je eigenlijk niet waar je naar kijkt: die is dus echt wel nodig wil je een klein beetje van het boeddhisme begrijpen, en voor meer begrip en inzicht is verdere lectuur onontbeerlijk. En hier speelt eigen nieuwsgierigheid natuurlijk een belangrijke rol.

Dat neemt niet weg dat de schilderijtjes - in een andere beeldtaal dan die wij in het Westen gewend zijn - op zichzelf best wel mooi en kleurrijk zijn: intrigerende producten uit een ons vreemde cultuur krijg je te zien.


IV, 4: De vier ontmoetingen

Hoofdstuk IV van de 54 schilderingen verbeeldt 'Het leven van de Boeddha beschouwen'. Hier worden de voorstellingen concreter: ze gaan over feiten uit het leven van de Boeddha. In 'De vier ontmoetingen' wordt hij nog met zijn 'wereldse' naam genoemd, want in deze periode is hij nog niet 'verlicht' of 'ontwaakt'. De gids opnieuw: 'Siddartha Gautama waagt zich buiten het paleis en wordt geconfronteerd met een oude man, een zieke, en dode en een asceet. ... Siddarhta verlaat de stadspoort en verplaatst zich op een wit, paard.' In feite verlaat hij hier het paleis van zijn ouders die hem altijd van de buitenwereld afgeschermd hebben, en komt hij nu voor het eerst in contact met de echte werkelijkheid. Hij zou zijn ouders verlaten hebben op zijn 29ste, als vrijgezel; volgens een andere versie van zijn leven zou hij zijn vrouw en zijn kind dat nog een baby was, achtergelaten hebben. Veel over het leven van Boeddha is niet met zekerheid bekend: over zijn geboorte- en sterftejaar zijn de geleerden het ook niet eens. Een dergelijke gebrek aan zekere kennis is natuurlijk aanleiding tot het ontstaan van allerlei verhalen, sagen, mythen, vermeende heiligheid ...



IV, 8: De verlichte Boeddha

De gids zegt over deze schildering: 'Dit is de verlichte Boeddha, met lange oorlellen en wijsheidsbuil. Hij predikt voor discipelen, goden, boddhisattva's en wijzen.Uit zijn hart vertrekken twee lichtstralen met een boek, symbool voor de leer. Ook uit zijn hoofd vertrekken twee stralen, met de leraar en de maanschijf die de ultieme waarheid voorstelt. Beide zijn essentieel voor zijn meditatie.' Beeldrijk en met veel fantasie wordt het allemaal wel weergegeven.

Zoals ik al zei: zonder de bezoekersgids loop je rond in terra incognita. Maar je kunt na deze tentoonstelling wel een paar indrukken van het boeddhisme hebben. Wat opvalt, is de complete afwezigheid bekeringsijver in deze levensbeschouwing: de Boeddha predikte wel, maar niemand werd en wordt gedwongen zijn pad te volgen: dat is een eigen vrije keuze. Het boeddhisme heeft ook geen dogma's: het eigen zelf-ervaren is de basis. Die vrijheid ligt ook aan de basis van de geweldloosheid ervan: er is niet zoiets als een vernederende geseling, een gewelddadige kruisdood, er worden geen kooplui uit de tempel geranseld, het komt allemaal nogal vredevol over. Boeddha zou drie mirakels verricht hebben, maar je vindt geen hemelvaarten, opstaan uit de doden, water in wijn veranderen, wonderbare visvangsten of vermenigvuldiging van de broden.

En het boeddhisme is ook een zeer persoonlijke weg: het gaat erom de eigen onthechting te bereiken, de eigen innerlijke rust. Er is ook geen sprake van een leven na de dood: het is juist de bedoeling de eindeloze keten van wedergeboortes te beëindigen, zodat je niet nog eens terugkomt om weer een leven vol lijden te ondergaan. Er is ook geen opperwezen dat het Al bestiert: zo'n soort van god hoeft niet gediend te worden, of hij dient ons niet. Het lijkt me veraf te staan van onze traditionele westerse religieuze en/of maatschappelijke opvattingen, wat niet wil zeggen dat het voor ons geen betekenis kan hebben. Alleen is de praktijk van de meditatie zeer moeilijk, en vraagt het van het individu veel inspanning en inzet. Het kan wel een remedie zijn tegen de opgeklopte waan van de dag die het openbare en persoonlijke leven hier blijkt te beheersen. Overigens is er tegenwoordig sprake van een 'westers boeddhisme': het krijgt ook bij ons langzamerhand voet aan de grond. Zo wereldvreemd is het dus niet: het helpt je andere dingen in de wereld en jezelf te zoen.

Een handzaam boekje over het boeddhisme is:

Edel Maex, Een kleine inleiding in het boeddhisme, Uitgeverij Lannoo, 2005
de schrijver is psychiater en zenleraar

De bekende Amerikaanse Karen Armstrong heft een biografie over Boeddha geschreven: die heet gewoon 'Boeddha'. Zij gaat zeer diep op haar onderwerp in.

De bezoekersgids bij de tentoonstelling kun je downloaden op www.mas.be


De stoepa van Bodnath (Kathmandu) met de alziende ogen van Boeddha (maart 2014)

Geen opmerkingen: