vrijdag 26 mei 2017

Joos de Momper II in 'The sky is the limit' - Rochoxhuis

De voorlopig laatste tentoonstelling in het Rockoxhuis is gewijd aan de Nederlandse landschapsschilderkunst uit de zestiende en zeventiende eeuw: 'The sky is the limit' heet die zeer bescheiden, maar misschien wel terecht. Een van die schilders intrigeerde me al een hele tijd: Joos de Momper II, zowel voor de naam zelf, als voor zijn predicaat 'II', de tweede dus. Want dan vraag ik me onmiddellijk af: wie is dan de eerste? En de naam zelf: die doet uit de verte wat aan 'mompelen' denken, maar een 'l' is  geen 'r'. 'De Momper' is nog zo moeilijk niet: het is een vadersnaam, afkomstig van de voornaam 'Mombert'. Maar die 'tweede'? Op de Nederlandstalige Wikipedia vind ik niets, maar wel op de versie in het Engels. Blijkt dat Joos de voornaam van zijn grootvader gekregen heeft, en die man was ook al schilder: Joos de Tweede werd geboren in een kunstzinnige familie, leerde het vak van zijn vader, Bartholomeus, en werd in zijn tijd (1564-1635) meer dan goed bekend.

Hij werd al op zijn zeventiende lid van de Antwerpse Sint-Lucasgilde, maakte in de jaren 80 van de zestiende eeuw de obligate reis naar Italië, zou meer dan 500 schilderijen geproduceerd hebben, in zijn atelier, geholpen door zijn medewerkers: het is wel wat, voor deze man die niet meteen de grootste schilderkunstige naam van de (Zuidelijke) Nederlanden is. En toch zijn zijn werken de moeite van het bekijken waard.

Nu is landschapsschilderkunst een specialisme, een genre, zoals doeken over het binnenhuis van de burgerij of over kroegen en kroeglopers. Die doeken dienden ter verfraaiing van interieurs van degenen die het zich konden permitteren: ze maakten het leven mooier. Nu hingen die werken van De Momper bij de besten, de elite: Jan-met-de-muts  en Gerit de pintenpakker hadden wel andere besognes.

Ondertussen zijn de landschappen van De Momper aantrekkelijk, maar niet realistisch. Hij was in Italië geweest, was dus ook tweemaal door de Alpen gereisd, en had al wat meer gezien dan de Mark, de Aa, de Grote en de Kleine Nete. En met wat hij gezien had, ook bij Pieter Breughel de Oude, bouwde hij min of meer geïdealiseerde vergezichten. En hij geeft de ogen van de toeschouwers de kost, er is heel wat te zien. Centraal een smalle houten brug waarop twee zwaar beladen mannen die een ezel voortdrijven, aan de linkerkant vijf mensen die al verder op weg zijn, en voor de brug een
viertal bomen, in een storm omgewaaid en afgeknakt: de kracht van de natuur laat De Momper ook zien. De rechterkant is tot in de hoogte uitgewerkt: een grote rots steekt omhoog, en daar is dan een ander bruggetje tegen gebouwd, waarop een mannetje naar een torentje wandelt: een strategische versterking misschien? Een diagonaal van links naar rechtsboven delen het doek als het ware in tweeën,, en de bergen in de achtergrond geven het schilderij veel diepte: je krijgt een mooi vergezicht.

Televisie bestond natuurlijk niet in het begin van de zeventiende eeuw, maar je kunt dit werk nog zien als een still uit een of ander reisprogramma, 'Reizen Waes' van vierhonderd jaar geleden, maar hier dan 'Reizen De Momper'. En Wees er maar van overtuigd dat hij er veel verkocht heeft.

Het begrip 'romantisch' bestond toen evenmin, maar je kunt hier toch nogal wat romantische kenmerken in herkennen: exotisme - je krijgt eens wat anders te zien - , escapisme - je kunt er lekker bij wegdromen en je verbeelden dat je elders bent - , de kracht van de natuur en de nietigheid van de mens: dit is niet zomaar een plaatje!


Berglandschap met afgeknakte dennenstammen in de stroom

Ik kan me nog voorstellen dat de gegoede Antwerpenaren die schilderijen best wel wilden hebben: de pas afgelopen zestiende eeuw was behoorlijk turbulent geweest: godsdiensttroebelen, de Spaanse Furie, de val van Antwerpen en de sluiting van de Schelde: de bevolking, en niet alleen in de Scheldestad, had wel wat te verhapstukken gekregen. Logisch dat de mensen iets anders wilden. Gevolg: De Momper lag goed in de markt.

De werken die je hier ziet, hebben dezelfde opbouw: rechts de donkere bergpartij, links de lichtere hemel. De mens is ook altijd aanwezig, hoewel je beter kan spreken van mensjes: het contrast met de overweldigende natuur is duidelijk. In 'Landschap met ruiters onderweg' ligt de nevel boven een dorp in de vallei, nauwelijks zichtbaar is het. Verder blauw-grijzige bergen, daarboven in een nog lichtere tint de hemel: De Mompers afwisselend kleurengebruik brengt wel leven in dit berglandschap.


Landschap met reizigers onderweg

Nog een berglandschap is lichter: links in de verte is de zon zichtbaar, opgaand of ondergaand, dat is niet duidelijk; schaduwen zijn niet te zien. In het dal priemt de toren van een kerk, een kruis staat in het midden tamelijk vooraan. Tegen een heuvelwand liggen nog eens afgeknakte bomen: verstopte handtekening van De Momper? Weer zijn er mensen: vier ruiters en een aantal bedelaars. Je zou kunnen zeggen dat de christelijke symbolen de ruiters moeten inspireren om mild te zijn voor de armen. Wie weet of De Momper hier een boodschap van caritas heeft willen binnensmokkelen?


Berglandschap met vier ruiters en twee bedelaars

Deze landschappen behoren tot de decoratieve kunst, tenminste die functie hadden ze indertijd. Maar toch is er allerlei te zien in die werken, en zo blijven ze ook nu nog altijd interessant om naar te kijken en om ze te bestuderen. Ik hou wel van Joos de Momper II.

Ook leuk is te weten waar deze schilderijen zich nu bevinden: in de 'Staatliche Kunstsammlungen Dresden'. De verwoesting van de stad in februari '45 heeft kennelijk niet alles kapot gekregen: gelukkig maar.

donderdag 4 mei 2017

Rik Wouters: nog enkele werken - 3

Om af te sluiten: foto's van enkele schilderijen, zonder meer.


Portret van Rik (zonder hoed), 1911


De strijkster, 1912


Landschap te Bosvoorde, 1914


Open venster op Bosvoorde, 1914


Vrouw in het wit, 1915


Vrouw aan het venster, 1915


Zelfportret met de zwarte ooglap, 1915

woensdag 3 mei 2017

Rik Wouters: schilderijen - 2

Nog een schilderij waar ik weg van ben: 'Het ravijn B', olieverf op doek, uit 1913. Het bedoelde ravijn ligt in het midden van een bos: vier lange bladerloze stammen breken de eentonigheid, en tussen al dat verticalisme zie je op de achtergrond een brug waarop een ruiter op een wit paard, heel klein in dat weelderige woud. Als ik voor dit doek sta, wordt mijn aandacht daardoor onmiddellijk getrokken: dat is een oplichtend punt, nog versterkt door de witte stam ernaast. Verder kleuren genoeg: veel tinten van groen, licht en donkerder bruin, rood ook. De kleine ruiter, bijna precies in het midden, schept meteen ook veel diepte: ondanks alle begroeiing vind ik dit toch een weids schilderij: ik hou er wel van, dat zal duidelijk zijn.


Het ravijn B, olieverf op doek, 1913


Idem, detail

Als je in detail gaat, kun je zien met hoe weinig middelen ruiter en paard geschilderd zijn: schetsmatig zijn ze weergegeven, het paard een paar witte vlekken met een lichte, zwarte contour, de ruiter een streepje zwart, een witte rijbroek en een bruin schoentje. Of het om een man of een vrouw gaat, is niet eens belangrijk. Het is een nietig schepseltje in dat alles dominerende woud.


Idem, detail

Bij wijze van spreken: een rood bad. Het heet 'De gordijnen', uit 1913 is het. Nel diende weer als model, maar in dit geval is niet zij, maar haar rood-witte kamerjas van belang: die past natuurlijk het best bij de gordijnen aan weerskanten, en daar is het Wouters om te doen. Een overmaat van rood vermijdt hij door de achtergrond: die is lichtgeel met ook tinten van blauw.


De gordijnen, olieverf op doek, 1913

Een portret van 'Mevrouw Moreu-Wouters' - zijn zuster veronderstel ik - doet me nogal aan Henri Matisse denken: door de lichtinval, de tekening op het gordijn rechts, de tekening op het behang. Wouters en Matisse worden wel eens vaker als fauvisten beschouwd, maar volgens mij ontsnappen ze aan dit etiket: voor mij zijn ze veel meer dan dat.


Portret van mevrouw Moreau-Wouters, olieverf op doek, 1912

Een zelfportret toont de schilder in meer dan goeden doen, weer uit het jaar 1913. In dat jaar heeft hij echt veel geproduceerd: het was de tijd van de doorbraak, van het eerste succes. En dat blijkt uit dit werk: breed gerande hoed, sigaar, sjaaltje, deftig zwart jasje, en in goede gezondheid nog. Geen spoor van zijn tragische ziekte die twee jaar later in alle hevigheid toe zal slaan: dit is de geslaagde kunstenaar. Overigens: niet alleen in 1913 heeft Wouters hard gewerkt: het is verbazend hoeveel hij in zijn korte leven afgeleverd heeft. Wouters is 36 geworden, ongeveer zo oud als Mozart, nog zo'n productieveling op korte tijd, maar dan wel in een ander medium, dat zal klaar zijn.

Zelfportret met sigaar, 1913

Om met iets totaal anders af te sluiten: 'Nachtmerrie/Oorlog', aquarel op papier, 1914. Wouters suggereert een dreigend landschap: net boven wat je als horizon kunt zien, vliegen zwarte kraaien. Voor de rest wanorde, chaos: bruin en donkerder bruin,  grijs en zwart, vuil roze, paars: je ziet geen vuur of vlammen, maar de hemel lijkt wel in brand te staan. Het werk komt wel binnen, moet ik zeggen. De kunstenaar zou de oorlog niet overleven: kort na zijn oproep werd hij gedemobiliseerd wegens ziekte, bracht anderhalf jaar in Nederland door, waar hij overigens nog gewerkt heeft, maar in 1916 kwam zijn leven helaas veel te vroeg ten einde.

Nachtmerrie/Oorlog, aquarel op papier, 1914

Men zou zich kunnen afvragen wat hij nog had kunnen maken als hij langer geleefd had, maar dat is onzinnig: hij heeft niet langer geleefd, en de rest is speculatie. Ondertussen kunnen wel volop genieten van wat hij ons nagelaten heeft, en dat is niet gering, om het met een understatement te zeggen: naar Brussel gaan kijken, zou ik zeggen, wil je het niet missen. Zeker doen!

dinsdag 2 mei 2017

Rik Wouters: schilderijen - 1

De beelden van Rik Wouters zijn terecht zeer bekend, zijn etsen zijn boeiend en verraden invloed van Ensor, maar zijn faam heeft hij toch in de eerste plaats te danken aan zijn schilderwerk. En men heeft niet op een schilderij meer of minder gekeken, op deze retrospectieve: ze zijn legio, en meer dan gewoon, buitengewoon moeten we dan zeggen.

Een werk dat ik ooit al wel gezien had, maar waar ik geen echte herinnering meer aan had, is 'Appels en kunstbloemen B (Hulde aan Cézanne)', olieverf op doek, uit 1913. Een lange titel is het, en Nel staat er niet eens op, en toch is het voor mij een doek dat niet 'Wouterser' kan zijn. Hoe belangrijk het spel van de kleuren hier is: een schitterend geel gordijn met blauwe tekeningen, een bezadigd rode tegenhanger aan de linkerzijde, centraal een blauwe spiegel met ernaast een donkerbruine wijnfles,de kunstbloemen links geel en groen, een vaas in Delfts blauw, rode appels, ook in schakeringen van geel op een wit tafellaken op de voorgrond, met nog een blauwe leuning van een stoel daarvoor: het is een uitbarsting, een 'uitspatting zonder end' van kleuren. Heel vrolijk word je van dit schilderij, dat wil zeggen, ik toch. Die kom je nog wel tegen op deze tentoonstelling, die schitterende, blije kleuren: ondanks zijn initiële moeilijke omstandigheden moet Wouters een zeer optimistische persoonlijkheid geweest zijn: 'Zeg maar ja tegen het leven' schijnt hij uit te schreeuwen!

Appels en kunstbloemen B (Hulde aan Cézanne), olieverf op doek, 1913

Die 'Hulde aan Cézanne' ligt op de voorgrond: de appels. Als je niet te nauw kijkt zou je nog kunnen denken dat dit detail een echte Cézanne' is, maar die schilderde veel minder spontaan, en dat is dit detail toch wel. Maar de Fransman is hier duidelijk aanwezig.


Idem, detail

Nog zo'n 'uitspatting zonder end' is 'Herfst', olieverf op doek, ook uit 1913. Het kan niet anders of dat jaar moet bijzonder gelukkig geweest zijn voor Rik en Nel: en inderdaad, hij begon toen door te breken en succes te krijgen. De vrouw staat buiten, voor het open venster, de appelen van Cézanne liggen voor haar in een schaal, binnen op de vensterbank. Zij draagt een gele jurk, een blauwe sjaal, je ziet ook haar witte kraagje: geel-blauw is toevallig of niet mijn favoriete kleurencombinatie. De gordijnen links en rechts en het open venster geven het landschap in de achtergrond een magistrale diepte: mooi trucje van Wouters. En in dat landschap is de kleurenrijkdom weer overrompelend.


Herfst, olieverf op doek, 1913

Dat zie je nog beter op detailfoto's: in het open raam is het geel en blauw van de vrouw mooi weerspiegeld, achter haar zie je roodbruine herfstkleuren. Voor haar de appels: een combinatie van rood en blauw, met toetsen van geel.


Herfst, detail

In de achtergrond zie je een ander aspect van Cézanne: de daken en de huizen als kleurvlakken: je ziet de abstractie beginnen.


Herfst, detail

En boven die daken de kleuren van een beginnende herfst: groenig geel en rood. Je kunt naar dit schilderij blijven kijken, zo rijk is het, je vindt er altijd wel iets nieuws in. Deze stralende herfstdag ademt ook weer geluk uit, het is nog een Wouters om blij van te worden. Een foto van dit werk heb ik ooit gebruikt voor een nieuwjaarskaart: als je beste wensen wil mededelen, is Wouters een stevige steun bij de communicatie.


Herfst, detail

Nog eentje om het af te leren, een schilderij dat ik ken onder de titel 'De metselaars'. Diepte door aan de rechterkant een gordijn, de dagkant van een venster en een hoog wit huis, lager gesitueerd (in de diepte) weer de kleurvlakken van de daken en twee metselaars aan het werk: op het rechtse huis liggen de welfsels er al op, links is dat nog niet helemaal af: je ziet de balken van de zoldering nog liggen. Plaats van gebeuren is allicht weer Bosvoorde: in de achtergrond is de natuur duidelijk te zien: bossen en een meertje weerspiegelen een wit huis: en zo zie dat het centrale deel van het doek veel licht heeft, en dat is wat schilders altijd willen vatten.


Het open venster (De metselaars), olie op doek, 1914

Rik Wouters in het 'Museum voor Schone Kunsten' in Brussel: een belevenis zonder weerga! Warm aanbevolen.

maandag 1 mei 2017

Rik Wouters: etsen

Over zijn etsen beginnen met een Wouters' beeld van Ensor: op het eerste gezicht eigenaardig, maar bij nader toezien eerder logisch. In 1913 was de Oostendenaar allang erkend als groot, vernieuwend kunstenaar; 53 was hij toen. Wouters was 20 jaar jonger, en begon best wat naam te krijgen. Om te poseren kwam Ensor voor zijn beeld naar Bosvoorde, helemaal van Oostende: dat wil dus zeggen dat hij een behoorlijk hoge pet op had van zijn jonge collega-kunstenaar, en dat die laatste zijn oudere kunstbroeder zeer bewonderde. Hoe verguld moet Wouters niet geweest zijn met de moeite die zijn oudere kunstbroeder zich getroostte! Een mooi moment in zijn carrière ook: erkenning krijgen van een gevestigde waarde!



Ensor, 1913

Wouters heeft zeker de etsen van Ensor gezien, en hij dan weer die van Wouters. In 'De wolken' zie ik een hemel die uit een ets van Ensor zou kunnen gestapt zijn: de wolkenformaties en de zonnestralen komen me zeer bekend voor. De zee is natuurlijk niet te zien, maar achter de bomenrij en het kerkje daarachter laat Wouters toch een zeer weidse hemel zien.


De wolken,s.d., bewaard in het Prentenkabinet van het Plantin-Moretus Museum


De wolken, 1909 (Prentenkabinet Plantin-Moretus)

'De grote kermis' is een dorpsgezicht dat het vrolijke, volkse leven in het toen
nog veel kleinere Bosvoorde weergeeft: volksleven was Ensor evenmin vreemd.


De grote kermis

Nog een weergave van het volksleven: 'Karnaval in Bosvoorde' ('karnaval' met een 'k' volgens Rik Wouters): de gewone mens aan het feesten. De straatlantaarn maakt het contrast licht-donker zeer fel: de ets wordt daardoor zeer aantrekkelijk en intrigerend.


Karnaval in Bosvoorde, s.d., Prentenkaninet Plantin-Moretus

En vol staan die etsen van Wouters: 'De kruidenierswinkel' puilt uit, geen plaatsje is onbezet. Rechts helpt de kruidenierster een klein meisje, maar erg vallen die twee niet op: de nadruk ligt op de volle rijkdom van wat er in de winkel allemaal te koop is. Dit is natuurlijk van voor de Eerste Wereldoorlog, en van schaarste is voorlopig nog helemaal geen sprake.


De kruidenierswinkel, Prentenkaninet Plantin-Moretus.

De etsen - kleine meesterwerken zijn het - vormen een aspect van het werk van Rik Wouters dat ik nog niet kende: je leert al eens wat bij op een goede tentoonstelling. Wouters: schilder, beeldhouwer, etser: het plaatje wordt vollediger.