woensdag 1 november 2017

Meesters in beeld (Museum M) - Sint-Antonius

Een tentoonstelling die niet met toeters en bellen aangekondigd is, kun je op dit ogenblik bezoeken in Museum M in Leuven: 'Meesters in beeld' heet ze, en ze is zeer zeker de moeite waard. Religieuze beelden in hout zijn er te zien: heiligen, taferelen uit heiligenlevens, crucifixen, een sedes sapientiae, het is er allemaal. En niet van bekende namen, van een Claus Sluter of zo: werken van anonieme kunstenaars zie je, hooguit met een noodnaam, of beelden met de waarschijnlijke plaats van herkomst. Je kunt ook de populariteit van de heiligen vaststellen: de Heilige Catharina van Alexandrië kom je meermaals tegen, en Sint-Maarten van Tours, Sint-Anna-ten-Drieën en mogelijk de best in de markt liggende van allemaal: Sint-Antonius, de Heremiet, de Kluizenaar, Sint-Antonius Abt, en die met zijn varken. Al die namen verwijzen naar dezelfde persoon. En als je eerste officiële voornaam voluit 'Antonius' luidt, heb je hoe dan ook een band met hem. Mijn vader decreteerde dat Antonius met zijn varken mijn patroonheilige was, feestdag op 17 januari. Voor de volledigheid: de beelden op deze tentoonstelling komen allemaal uit de periode 1480-1530.

Een prachtig beeld is 'De verzoeking van de Heilige Antonius'. Voor zijn kluis,  die op een hoogte staat, wordt Antonius belaagd door vier afschuwelijke figuren: links probeert een lelijke duivel, eentje met een afgrijselijke 'smoel' en roofvogelpoten, hem zijn paternoster afhandig te maken. Rechtsboven staat een soort draak vervaarlijk met een knots te zwaaien, vlak voor dat dier staat dan weer een fantastische roofvogel angstaanjagend te krassen en te krijsen, en rechts van Antonius ligt nog een draak te dreigen. Links bekijkt een klein, normaal varkentje naar de heilige, zo met de bezorgde vraag: wat gebeurt er met mijn meester?

Prachtig dramatisch tafereel is dit, op meesterlijke wijze vorm gegeven door deze onbekende kunstenaar. Want dat hij veel meer dan een ambachtsman was, is zonder meer wel duidelijk: kijk naar het gezicht van het duiveltje, naar de manier waarop de drie monsters aan de rechterzijde in beeld zijn gebracht, het getormenteerde gezicht van Antonius. Een meesterwerk is het zonder meer! Met wat voor een precisie en geduld die man de emoties en de verschrikkingen in beeld heeft gebracht!


De Verzoeking van de Heilige Antonius

Nu wil het geval dat ik hetzelfde tafereel in de Sint-Katharinakerk in Hoogstraten al eens gezien heb, op het wandtapijt uit 1540. Kennelijk was dat een geliefkoosd thema in die tijden van godsdienstige troebelen. Ook hier  monsters en duivels: de hel was toen in ieder geval zeer nadrukkelijk aanwezig.


De Verzoeking van de Heilige Antonius (Hoogstraten)

Een totaal ander Antoniusbeeld komt uit Gelderland en stelt gewoon de Heilige Antonius de Heremiet voor. Het dateert van ca. 1480-1490, is van eikenhout, en de polychromie is 'afgeloogd': dat wil zeggen 'met loog zuiveren', met andere woorden de verf die op het beeld zat is er opzettelijk afgehaald. Maar zonder beschildering is dat beeld ook best mooi. Met liefde is er aan gewerkt: de krullen in de baard van Antonius bewijzen dat. Heel sereen lijkt hij hier: hij leest in een evangeliënboek, heeft een Tau-kruis of Antoniuskruis in zijn linkerhand, dat ongetwijfeld samen met het boek het monster krachteloos maakt, hoewel dat met zijn lelijke rechterpoot de heilige toch tracht te raken. En helemaal links onderaan , naast het monstertje, komt weer het trouwe varkentje piepen. Verder niks aan de hand: het geloof houdt de verzoeking af.


De Heilige Antonius Heremiet, Gelderland, 1480-1490

Een Antonius de Heremiet uit Leuven (mogelijk, waarschijnlijk?) is iets eenvoudiger: hij heeft gewoon een wandelstok vast, weer een evangelie, en aan zijn voeten weer het obligate varkentje. Volgens de uitleg bij het wandtapijt in Hoogstraten werd dat varken door de volgelingen van Antonius opgenomen, omdat het net als zij zijn voedsel op straat zocht. Anderen zien in het dier de door Antonius overwonnen duivel. Opmerkelijk bij dit beeld is het hoofddeksel van Antonius: dat moet in die tijd erg in de mode geweest zijn: Erasmus zie je er ook vaak mee afgebeeld. Bewonder ook de natuurlijk plooival van de kledij van de heilige: mooi gedaan alweer!


De Heilige Antonius Heremiet, Leuven (?), ca. 1490

Een rijke tentoonstelling is 'Meesters in beeld': Katharina kan nog in beeld komen, Sint-Maarten, of Sint-Anna-ten-Drieën. Of zelfs Johannes de Evangelist en Keizer Augustus, wat een eigenaardige combinatie is! Maar in het geloof kan alles.

Geen opmerkingen: